Wat is literatuur is een vraag die vaak gesteld wordt. Het antwoord is echter niet zo eenvoudig, want of je een boek literair kan noemen, hangt van verschillende dingen af. Maar over het algemeen hebben de boeken die we literair noemen vier dingen gemeen: ze zijn complex, sociaal, ze doen iets met je en ze zetten taal centraal.
Wat zijn literaire boeken?
Iedereen weet wat literatuur is, toch? In ieder geval, tot je het moet gaan uitleggen. Vraag aan tien mensen wat ze onder “literatuur” verstaan en de kans is groot dat je tien verschillende definities krijgt. Is het goed schrijven over serieuze onderwerpen? Is alle fictie literatuur, of alleen die boeken die je aan het denken zetten? Laten we een poging doen om dit op te helderen!
Door de jaren heen hebben verschillende invloedrijke mensen verschillende invullingen gegeven aan het begrip “literatuur.” De belangrijkste conclusie? Er is niet één magisch ingrediënt dat een verhaal literair maakt. In andere woorden, de vraag “Wat is literatuur?” is eigenlijk helemaal niet interessant, want er is geen goed antwoord op. Een betere vraag zou zijn: wat zorgt ervoor dat we iets “literatuur” noemen?
Literatuur is complex Als we zeggen dat literatuur complex is, bedoelen we niet dat literatuur per definitie moeilijk is. Hoewel je vaak iets harder moet werken om een literair boek te doorgronden dan bij een niet-literair boek het geval is (en laten we eerlijk zijn, is dat niet juist een van die dingen die literatuur zo leuk maakt?), bedoelen we hier met “complex” dat het verhaal niet op één manier te begrijpen is. Er zijn vaak meerdere verschillende interpretaties mogelijk. De lezer wordt uitgedaagd zélf mee te denken over het verhaal en een eigen mening te vormen.
Literatuur is sociaal
Als we zeggen dat literatuur sociaal is, bedoelen we dat het op de een of andere manier verbonden is aan de maatschappij waarin het geschreven wordt. Die verbinding gaat twee kanten op: literatuur wordt beïnvloed door wat er in de wereld gebeurt (Ali Smith schreef haar roman Autumn naar aanleiding van het Brexit-referendum), maar literatuur kan op haar beurt óók zelf zorgen voor verandering in de wereld. Zo heeft het boek Fabriekskinderen van J.J. Cremer een grote rol gespeeld in het verbieden van kinderarbeid in Nederland. Daarmee leg je de lat wel héél hoog, maar boeken kunnen natuurlijk ook op kleinere manieren hun stempel achterlaten op de wereld.
Literatuur doet iets met je
Dat literatuur iets met je doet is tegelijkertijd een van de meer populaire antwoorden op de vraag wat iets tot literatuur maakt én een van de meer vage antwoorden. Oké, maar wát doet literatuur dan met je? En hoe meet je dat? Beste lezer, dat doe je niet. Dit is een van de redenen dat we nog steeds geen kant-en-klare definitie van literatuur hebben: het heeft heel veel te maken met je eigen, persoonlijke ervaring. Zomaar een greep uit de eindeloze lijst van wat literatuur met je kan doen: het maakt je boos of verdrietig, of juist heel hoopvol en geïnspireerd. Het zorgt ervoor dat je verder wilt lezen, en, een persoonlijke favoriet: het zet je aan het denken.
Literatuur zet de taal centraal
Als laatste element schreef ik dat literatuur taal centraal zet. Dat wil zeggen dat taal niet zomaar neutraal is en een grotere rol heeft dan alleen informatie overdragen. Als je een boodschappenlijst schrijft of een vriend een berichtje stuurt, dan gebruik je taal om een boodschap uit te drukken, maar meer ook niet. Bij literatuur wordt taal zelf deel van de boodschap: door creatief om te gaan met taal en door te spelen met de betekenis van woorden krijgt taal een veel grotere rol en kan het veel meer doen dan het geval is bij andere taaluitingen.
Natuurlijk zijn er een hoop andere zaken die ook een rol kunnen spelen bij de vraag of een boek literatuur is of niet. Mensen zijn kuddedieren, dus als iemand anders zegt dat iets literatuur is (door het een belangrijke prijs te geven, door het bij een beroemde uitgeverij te publiceren, of door het in de les Nederlands te bespreken), dan nemen we dat graag over.
Tot slot kan wat we onder literatuur verstaan ook veranderen. Sommige boeken die we nu klassiekers noemen, werden in hun eigen tijd nauwelijks serieus genomen. En wat wij nu als hoogstaande literatuur zien, kan over honderd, vijftig, of misschien zelfs al tien jaar volledig uit de mode zijn geraakt. Literatuur is, net als de mens, altijd in beweging, en (een beetje paradoxaal) niet makkelijk in woorden te vangen. Maar laten we dat vooral blijven proberen.
Dit artikel is gebaseerd op een uitleg die ik ooit aan eerstejaars studenten literatuurwetenschap aan de Universiteit Utrecht heb gegeven over wanneer je iets literatuur kunt noemen.